Zameczek Myśliwski Promnice

Myśliwska siedziba księcia pszczyńskiego łączyła w sobie elementy stylu gotyckiego i renesansowego. W czasopiśmie „Zeitschrift für Bauwesen” w 1872 roku zostały zamieszczone ryciny przedstawiające zameczek (il. 2), a także jego opis autorstwa Pavelta. Zgodnie z nim do odbudowy wykorzystano nienaruszone przez pożar pomieszczenia piwniczne. Jak odnotował Pavelt, parter był masywny, murowany z cegły, z zewnątrz otynkowany, a piętro i poddasze wykonano w technice muru pruskiego. Budynek pokryto łupkiem z okolic Opawy (Troppau), a wszystkie widoczne elementy zewnętrze stolarki wykonano z drewna modrzewiowego i tylko olejowano, a nie malowano farbą olejną, aby faktura drewna była bardziej wyrazista. Do stylu architektury zewnętrznej dostosowano dekoracje wnętrz oraz meble. Prace murarskie i ciesielskie wykonali majstrowie z Pszczyny, prace stolarskie Friedrich Rehorst z Wrocławia, kamieniarkę (kominki i wsporniki) rzeźbiarz i modelarz Plischke ze Świebodzic, a szklenie i witraże Adolf Seiler z Wrocławia².

Dzięki archiwalnym źródłom wiemy, że we wnętrzach zameczku znajdowały się tapety. W liście Oliviera Pavelta napisanym we Wrocławiu dnia 14 grudnia 1869 roku i skierowanym do Generalnej Administracji Księcia von Pless (Fürstlich Plessihe General Verwaltung; pisownia oryginalna) możemy przeczytać, że przedkłada rachunek za prace tapeciarskie i dekoracyjne wykonane z największą możliwą starannością przez pana Krebsa na potrzeby książęcego zameczku myśliwskiego w Promnicach³. Korespondencja w sprawie wynagrodzenia dla Krebsa toczyła się dalej. W liście Pavelta, który napisał we Wrocławiu 3 stycznia 1870 roku do Generalnego Dyrektora mowa jest o rachunku dla Krebsa na kwotę 774,23 (marek?)⁴. Kwota taka, należna tapeciarzowi Georgowi Krebsowi z Wrocławia, wymieniona została także w piśmie z 6 stycznia 1870 roku⁵.

Po śmierci księcia Hansa Heinricha XI von Pless w 1907 roku właścicielem zameczku stał się jego najstarszy syn i spadkobierca Hans Heinrich XV (il. 3), który wraz ze swą angielską żoną Mary Theresą z domu Cornwallis-West zw. Daisy (il. 4) począwszy od 1908 roku zaczął przeprowadzać istotne zmiany związane z modernizacją i modyfikacją wystroju myśliwskiej siedziby (il. 5). Stało się to możliwe dopiero po śmierci Hansa Heinricha XI, gdyż – jak napisała Daisy w swoich wspomnieniach – Vater uwielbiał Pszczynę oraz Promnice i nigdy nie pozwoliłby, aby cokolwiek tam zmieniono⁶. Patsy Cornwallis-West, matka księżnej, w liście do cesarza Wilhelma II odnotowała, że Daisy odnawia Promnice, a Hans instaluje łazienki⁷.

Oto, co sama księżna zapisała w pamiętnikach na temat zmian wprowadzonych w zameczku Promnice w 1908 roku:

(…) zawsze kochałam Promnice. Zameczek jest mały, a pod względem architektonicznym malowniczy i nieprzytłaczający. To coś w rodzaju skrzyżowania elżbietańskiego drewnianego domu i szwajcarskiego domku górskiego. Otwiera się na duże, cudowne jezioro i jest otoczony pięknymi drzewami. Kiedy po raz pierwszy zobaczyłam wnętrze, było niemieckie i posępne. Po śmierci Vatera (nie dotknęłabym niczego za jego życia) poleciłam zmienić kolor ścian na jasny i pogodny, kupiłam mnóstwo wygodnych chesterfieldów i foteli, a także wiele wesołych, ładnych perkali [ang. chintz] oraz brokatów. Na początku rodzina była zaszokowana, ale z czasem wszyscy polubili zmiany.  (…)

Przez wszystkie te dni Patsy i ja byłyśmy bardzo zajęte, starając się przygotować Promnice na dziesiątego [września]. Pracuje tam około szesnastu ludzi, kładąc perkale, tapety i dywany. Mam nadzieję, że Hans i Lulu [szwagierka księżnej] będą zadowoleni. Będzie mi przykro, jeżeli się tak nie stanie. Chciałabym to miejsce utrzymać tak, jakby sobie tego życzył Vater, ale czuję, że musi tam być nieco jaśniej. (…) Przyjechaliśmy tu z Pszczyny dziesiątego. Boski letni dzień. Cudownie było na jeziorze wieczorem po obiedzie. Księżyc w pełni odbijał się w wodzie, a światła domu błyszczały w oddali. Hans jest całkiem zadowolony ze zmian, które wprowadziłam w tym małym, drogim zameczku. Jasne tapety i perkale. Duża jadalnia przekształcona w salon do siedzenia z wygodnymi fotelami i poduszkami, wszystkie sofy i krzesła pokryte czerwonym lub zielonym płótnem. Poduszki w starym, XV-wiecznym typie i dobrane do tego zasłony. Wszystko harmonijnie zgodne ze gotycko-renesansowym stylem wnętrza⁸.

W zestawieniu otrzymanych i zapłaconych faktur za prace przeprowadzone w zameczku w 1908 roku pod poz. 104 wymieniono prace tapeciarskie (Tapeziererarbeiten) zrealizowane przez Satory’ego i wycenione na 245 marek, a pod poz. 109 prace tapeciarskie i malarskie prowadzone przez Braae z Katowic warte 2405,90 marek (Maler- & Tapeziererarbeiten). Ta ostatnia firma wykonała też prace określone ogólnie jako przeróbki (Nacharbeiten)⁹. Satory był majstrem malarskim z Pszczyny i realizował dla księcia pszczyńskiego także inne zlecenia, w tym dla zamku w Pszczynie. Zgodnie z książką adresową dla okręgu Pszczyna z 1906 roku w mieście działali Hugo Satory – mistrz malarski i Oskar Satory – malarz¹⁰. Braae był mistrzem malarskim i prowadził firmę malarską w Katowicach, która wykonała m.in. dekorację wnętrz ewangelickiego kościoła im. Zmartwychwstania Pańskiego w Katowicach podczas przebudowy świątyni w latach 1899-1901¹¹. Zgodnie z treścią dokumentu spisanego w Siedlicach (Schädlitz)¹² 25 listopada 1908 roku, w którym opisano zakres prac zrealizowanych latem 1908 roku na terenie posiadłości promnickiej, wytapetowano wówczas pomieszczenia na piętrze zameczku oraz pokoje na parterze – pokój do picia herbaty i pomieszczenie w wieży¹³.

W źródłach historycznych znajdujemy informację, że tapety zostały zamówione przez księżną Daisy von Pless w Anglii. W dniu 25 października 1909 roku Książęcy Prywatny Sekretariat w Książu (Privat-Secretariat des Fürsten von Pless. Fürstenstein bez. Breslau) wystosował pismo skierowane do Książęcego Urzędu Budowlanego w Siedlicach, do którego dołączona miała być faktura za tapety zakupione dla zameczku Promnice i zamku w Pszczynie w firmie Brown&Co. w Chester w 1908 roku. Jak się okazało, należność nadal nie została uiszczona! Tajny Sekretarz Freytag, który podpisał się pod pismem, informował też, że prosi o uregulowanie zaległości bezpośrednio u sprzedawcy, tłumacząc się, że on wcześniej nie mógł tego zrobić, ponieważ faktura dopiero niedawno trafiła w jego ręce¹⁴.

Warto nadmienić, że wygląd niektórych wnętrz zameczku po zmianach wprowadzonych przez parę książęcą w 1908 roku został utrwalony na archiwalnych fotografiach powstałych w latach 1909-1914. Znajdują się wśród nich zdjęcia wykonane przez książęcego francuskiego szefa kuchni Louisa Hardouina, a także przez fotografika Augusta Jüttnera. Te ostatnie zamówiono na potrzeby zilustrowania artykułu o górnośląskich posiadłościach księcia pszczyńskiego, który ukazał się w czasopiśmie „Wild und Hund” w 1913 roku¹⁵. Dzięki nim możemy zobaczyć, jak angielskie tapety prezentowały się we wnętrzach zameczku myśliwskiego. W Gabinecie cesarza na parterze ściany pokryto tapetą w róże (il. 6), w pokojach gościnnych na piętrze pojawiły się wzory kwiatowe, a swą sypialnię połączoną z pokojem w wieży na pierwszym piętrze księżna Daisy ozdobiła tapetą w bambusy (il. 7). Takie same wzory zamówiła również do wnętrz zamku pszczyńskiego (il. 8).

• 

• 

• 

W miarę potrzeb pomieszczenia były ponownie tapetowane. Na przykład w piśmie z dnia 19 czerwca 1912 roku skierowanym przez Książęcy Urząd Budowlany do Książęcej Generalnej Dyrekcji i zawierającym zakres koniecznych prac modernizacyjno-remontowych w punkcie 8. zawarto następującą informację: Pokój lekcyjny zostaje przekształcony w Gabinet księcia. Konieczne było wykonanie otworu drzwiowego oraz montaż istniejących drzwi i naprawa powierzchni ścian w celu tapetowania¹⁶. W 1914 roku rozpoczęła się elektryfikacja zameczku Promnice. Jak zapisano w dokumencie sporządzonym przez Książęcy Urząd Budowlany w Siedlicach 23 (24? – data dzienna poprawiona odręcznie) czerwca 1919 roku, kosztorys przedsięwzięcia szacowany był jeszcze przed wybuchem I wojny światowej. Prace rozpoczęto w 1914 roku, a ukończono w większości zimą 1917 roku¹⁷. W wyniku przeprowadzenia elektryfikacji zameczku konieczne stało się odnowienie ścian. W tej sprawie prowadzona była korespondencja między Asserem¹⁸ z Książęcego Urzędu Budowlanego w Siedlicach a Freytagiem, Książęcym Tajnym Sekretarzem w Książu. 24 października 1917 roku Asser wystosował do Freytaga pismo, w którym przekazuje, że prace montażowe w zameczku myśliwskim zostały zakończone i pozostała jedynie instalacja oświetlenia. Informuje również, że podczas montażu tapety oraz powierzchnie malarskie we wszystkich pomieszczeniach uległy częściowemu uszkodzeniu i muszą zostać wymienione.

Zgodnie z przekazem Assera może się to jednak odbyć dopiero po montażu kołków, który jest z kolei uzależniony od wyboru rodzaju opraw oświetleniowych. Asser pisze: Abyśmy mogli jak najszybciej przywrócić funkcjonalność zameczku myśliwskiego, prosimy o jak najszybsze podjęcie decyzji w sprawie wyboru opraw oświetleniowych¹⁹. W odpowiedzi z dnia 29 października Freytag informuje, że

Jego Wysokość Książę podjął decyzję o nieprowadzeniu na razie żadnych dalszych prac w zameczku myśliwskim Promnice i przełożeniu ich na czas po zakończeniu wojny, zwłaszcza że oświetlenie, tapety itp. są obecnie niedostępne lub bardzo trudno je zdobyć²⁰.

Odnosząc się do tego pisma w dniu 16 listopada Asser pisze:

(…) chcieliśmy odnowić tapetę ścienną, wykorzystując istniejącą, pasującą tapetę. Ponieważ tapeta w prawie każdym pokoju została zerwana w wyniku instalacji kabli oświetleniowych, chcielibyśmy ponownie zapytać, czy stan ten powinien pozostać taki do czasu zakończenia wojny, czy też miejsca, w których zerwano tapetę należy naprawić za pomocą starej tapety. Jeśli jednak panowie zamierzają wymienić tapety we wszystkich pokojach, to lepiej będzie, jeśli remont, który planujemy, nie zostanie przeprowadzony²¹.

Freytag sporządził odpowiedź 22 listopada, przekazując w niej, że Jego Wysokość Książę zgadza się, żeby zniszczona tapeta w zameczku myśliwskim Promnice została odnowiona i zastąpiona pasującą tapetą, która jest nadal dostępna²². Inną wzmiankę na temat uszkodzeń, które wymagają odnowienia poprzez malowanie lub tapetowanie odnajdujemy w dokumencie z 11 kwietnia 1927 roku skierowanym do Generalnej Dyrekcji w Pszczynie przez Książęcy Urząd Budowlany (pismo podpisał Asser). Przedstawiono w nim wykaz prac remontowych, które należy natychmiast wykonać. Wśród nich pojawia się następujące zalecenie: W pokoju w wieży na pierwszym piętrze powierzchnię ścian, uszkodzoną przez nieszczelną rynnę, należy pomalować lub wytapetować. Pracę tę wyceniono na 35 marek²³.

Z pewnością tapety były też na bieżąco czyszczone. Dawne poradniki przeznaczone dla służących zawierają wskazówki, jak to robić. Na przykład w publikacji The Complete Servant, po raz pierwszy wydanej w 1830 roku, czytamy:

Zdmuchnij kurz z papieru za pomocą pary miechów. Wycieraj delikatnie kawałkiem chleba, zaczynając od górnej partii ściany i kierując się w dół, pokrywając za każdym pociągnięciem około pół jarda, dopóki górna część pokoju nie będzie wyczyszczona dookoła. Następnie czyść dolne partie, poruszając się dookoła ścian. Nie pocieraj mocno papieru, ani też nie pocieraj go w poprzek lub horyzontalnie²⁴.

W 2018 roku Zameczek Myśliwski Promnice stał się częścią Muzeum Zamkowego w Pszczynie. Obecnie w ramach projektu Rewitalizacja Zameczku Myśliwskiego wraz z otoczeniem towarzyszącym i przystosowaniem do prowadzenia działalności muzealnej są w nim prowadzone prace remontowo-budowlane. Projekt obejmuje m.in. częściową rekonstrukcję wnętrz z okresu ok. 1908-1927, w tym odtworzenie historycznych tapet. Wzory tapet zostały zrekonstruowane w oparciu o archiwalne fotografie, a także z wykorzystaniem zabytkowych tapet zachowanych w zbiorach Muzeum Zamkowego w Pszczynie (il. 9–10).

Warto wspomnieć, że w trakcie prac remontowych w 2024 roku w dwóch pomieszczeniach parteru zameczku odkryto pozostałości historycznych tapet. W dawnym Gabinecie cesarza w południowo-zachodnim narożniku parteru pod framugą drzwi odnaleziono fragmenty tapety w róże (il. 11), a w sąsiednim pomieszczeniu pod boazerią odnaleziono pozostałości tapety w rajskie ptaki i kwiaty (il. 12–13). Oba wzory zostały zrekonstruowane (il. 14–15), podobnie jak wzór w bambusy (il. 16) i jeszcze kilka innych w motywy kwiatowe. Znaleziska zawsze dostarczają cennych informacji. Historyczne papierowe tapety w zameczku Promnice, podobnie jak w zamku w Pszczynie, były kładzione na ścianach na podłożu ze starych gazet. Ich fragmenty wciąż się zachowały – na przykład na odwrociu tapety w rajskie ptaki i kwiaty odnaleźć można fragmenty czasopisma „Königlich Preuβischer Staats-Anzeiger” z 1865 roku (il. 17–18).

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Co ciekawe, jeżeli chodzi o tapetę w rajskie ptaki i kwiaty, to jej odpowiednik możemy odnaleźć w jednej z bardziej znanych angielskich rezydencji – Temple Newsam w Leeds w West Yorkshire, której historia sięga ponad 500 lat wstecz. Posiadłość w stylu Tudorów od XVIII wieku do początku XX wieku była własnością rodziny Ingram. W 1894 roku w związku z zaplanowaną wizytą księcia i księżnej Yorku przeprowadzono renowację przylegających do siebie pokoi określanych jako Pokój Darnley’a²⁵ oraz Pokój szary. Wówczas na ścianach pierwszego z nich położona została papierowa tapeta z wzorem bocianów i drozdów, a w drugim z motywem ptaków wśród gałęzi i kwiatów, podobna do tej z zameczku Promnice. W 1941 roku w Pokoju szarym ściany pokryto nową okładziną i papierem dekoracyjnym. Małe fragmenty historycznej tapety odkryto w 1980 roku pod deskami podłogowymi, a trzy lata później, podczas przygotowań do renowacji stwierdzono, że tapeta zachowała się także na południowej i zachodniej ścianie pod okładziną i papierem dekoracyjnym z 1941 roku. Na potrzeby renowacji Pokoju szarego tapeta w ptaki została zrekonstruowana przez firmę Zoffany (il. 19).

Jak się okazało, w ofercie firmy Zoffany znajduje się drukowana bawełniano-lniana tkanina Chintz dostępna w trzech wersjach kolorystycznych, której wzór odpowiada tapecie odtwarzanej przez firmę Zoffany na potrzeby renowacji Pokoju szarego w Temple Newsam w latach 80. XX wieku. Muzeum planuje zakup tkaniny Zoffany’ego w kolorystyce kobaltowej na potrzeby przygotowania oprawy okna w pokoju z tapetą w rajskie ptaki i kwiaty. Dzięki temu można będzie zobaczyć, jak wygląda rekonstrukcja w odniesieniu do wzoru historycznego i jak rozległe bywają inspiracje artystyczne.  Będzie to też bezpośrednie nawiązanie do stylu tkanin zakupionych przez księżną Daisy von Pless na potrzeby urządzenia wnętrz zameczku w 1908 roku, jak również odwołanie się do stylu dekoracji wnętrz zamku pszczyńskiego z pierwszych dekad XX wieku, gdzie często wzór tapety na ścianie powtarzany był na zasłonach czy tkaninach obiciowych (il. 20).

Projekt rewitalizacji Zameczku Myśliwskiego Promnice wpisuje się w realizowane przez Muzeum Zamkowe od początku lat 90. XX wieku szeroko zakrojone przedsięwzięcie, jakim jest przywracanie historycznego wyglądu dawnych posiadłości książęcych. Dbałość o zachowanie substancji zabytkowej, w tym wyposażenia i otoczenia oraz gromadzenie, udostępnianie i trwała ochrona zbiorów z zakresu sztuki polskiej i obcej oraz historii, ze szczególnym uwzględnieniem dziejów zamku i ziemi pszczyńskiej na tle rozwoju architektury i historii obyczaju europejskich rezydencji jest jednym z podstawowych, statutowych działań Muzeum.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Opracowanie: Sylwia Smolarek-Grzegorczyk
Kurator Działu Wnętrz Zamkowych

---

Przypisy:

1. Archiwum Państwowe w Katowicach (dalej APK), Archiwum Książąt Pszczyńskich (dalej AKP) XI 367/1. ↩︎
2. Olivier Pavelt, Jagdhaus Promnitz des Fürsten zu Pless, [w:] „Zeitschrift für Bauwesen”, 1872, rocznik 22, zeszyt 1-12, s. 19-20; zob. także „Aus der Fachlitteratur”, [w:] „Deutsche Bauzeitung”, 4 kwietnia 1872 r., rocznik 6, zeszyt 14, s. 115. ↩︎
3. APK AKP XI 367/100. ↩︎
4. APK AKP XI 367/102. ↩︎
5. APK AKP XI 367/103. Nazwisko Georga Krebsa – tapeciarza dworskiego (Hof-Tapezierer) można odnaleźć w Adress- und Geschäfts-Handbuch der Haupt- und Residenzstadt Breslau für das Jahr 1868, wyd. E. Morgenstern (fr. Aug. Schulz & Co.), s. 183, zob.: https://adressbuecher.genealogy.net/addressbook/entry/54745efa1e6272f5cfbd61e1 (dostęp: 1.05.2025 r.). Jego siedziba miała się wówczas mieścić przy Albrechtstrasse 55 we Wrocławiu (obecnie ulica Wita Stwosza). ↩︎
6. Daisy Princess of Pless by Herself, New York 1929, s. 143. ↩︎
7. Op.cit., s. 142. ↩︎
8. The Private Diaries of Daisy Princess of Pless 1873-1914, London 1950, s. 198. Zapiski z 6 i 17 września 1908 r. ↩︎
9. APK AKP XI 369/17-21 (informacje o tapetowaniu na s. 20). ↩︎
10. Adreβbuch des Kreises Pleβ nebst Kalender für 1906, s. 219. ↩︎
11. Tadeusz Szurman, Mocni wiarą i miłością, Katowice 2008, s. 26, 28. Prace malarskie firma Braae z Katowic wykonała według projektu firmy Hemming i Witte z Düsseldorfu. Dzisiejsza malatura z 1997 r. nawiązuje do tej z 1901 r. ↩︎
12. Na terenie majątku Siedlice (niem. Schädlitz, obecnie dzielnica Pszczyny) znajdował się wzniesiony w 1902 r. budynek Generalnej Dyrekcji Dóbr Księcia Pszczyńskiego, tzw. Paleja. Tam też mieścił się Książęcy Urząd Budowlany (Fürstlich Plessisches Bau-Amt). ↩︎
13. APK AKP XI 369/22-26 (Jagdhaus Promnitz Bauarbeiten Sommer 1908; informacja o tapetowaniu s. 23-24). ↩︎
14. APK AKP XI 369/33. ↩︎
15. „Wild und Hund”, 26 grudnia 1913 r., rocznik XIX, nr 52, s. 1017-1035. Fotografie archiwalne wnętrz zameczku Promnice znajdują się obecnie w zbiorach prywatnych, w kolekcjach Zamku Książ Wałbrzychu i Muzeum w Gliwicach, a także w zasobach Narodowego Archiwum Cyfrowego. Można je też odnaleźć w archiwalnej prasie o tematyce myśliwskiej. ↩︎
16. APK AKP XI 369/94-95. Pod pismem podpisał się Krämer (?). ↩︎
17. APK AKP 369/185-186, pod pismem podpisał się Krämer (?). ↩︎
18. Nazwisko to pojawia się już w korespondencji dot. odbudowy zameczku po pożarze (zob. APK AKP XI 367/9 i 32-34. Asser, zaangażowany w prace, jest określany jako Zimmermeister, czyli mistrz ciesielski. Jego podpis widnieje na licznych dokumentach wystawianych przez Książęcy Urząd Budowlany w Pszczynie. W dokumentach pojawia się także Robert Asser, dyplomowany technik (geprüfter Techniker; zob. AKP III 334/531). ↩︎
19. Archiwum Państwowe we Wrocławiu (dalej APW), sygn. Hochberg VII 2717/5. ↩︎
20. APW, sygn. Hochberg VII 2717/6. ↩︎
21. APW, sygn. Hochberg VII 2717/7. ↩︎
22. APW, sygn. Hochberg VII 2717/8. ↩︎
23. APK AKP XI 369/348-349. O tapetowaniu na s. 348. ↩︎
24. Samuel i Sarah Adams, The Complete Servant, faksymila wydawnictwa z 1830 roku, wyd. Southover Press 1989, za: Pamela A. Sambrook, The Country House Servant, Sutton Publishing Ltd. 1999, s. 79. ↩︎
25. W Newsam w 1545 r. urodził się Henry Stuart, lepiej znany jako lord Darnley, małżonek Marii I Stuart, królowej Szkotów. ↩︎
26. Informacje na temat tapety z Temple Newsam pozyskane dzięki uprzejmości Adama Toole’a, kuratora w Temple Newsam and Decorative Art Leeds Museums and Galleries. Zob. także Anthony Wells-Cole, Historic Paper Hangings, from Temple Newsam and Other English Houses, Leeds City Art Galleries, 1983, poz. 15, s. 17-18 oraz Anthony Wells-Cole, Barbara Walker, Wallpapers at Temple Newsam 1635 to the Present, Leeds Art Fund 2018. ↩︎