Metamorfozy Owidiusza znane są również pod tytułami Przemiany lub Przeobrażenia. Zachowana księga należy do grupy najstarszych w pszczyńskich zbiorach. Na język polski (staropolski) przetłumaczył ją Walerian Otwinowski (Waleryan Otfinowski) i oddał do druku krakowskiej drukarni Andrzeia Piotrkowczyka (pisownia oryginalna). Tam została wydana w 1638 roku pod pełnym tytułem: Księgi Metamorphoseon to jest Przemian, od Publiusa Owidyusza Nasona. Wierszami opisane; Przez Waleryana Otfinowskiego, Podczaszego Ziemi Sedomirskiej, Na polskie przetłumaczone, do druku podane. W Krakowie, W Drukar: Andrzeia Piotrkowczyka, Typogr: I.K.M. Roku Pańskiego 1638.

Na odwrocie strony tytułowej widnieje herb królów Rzeczypospolitej z dynastii Wazów. Z kolei następna strona została opatrzona dedykacją: „Do Naiasnieyszego Władysława IV. Z Bozey łaski krola Polskiego, W. X. Lithewskiego, Ruskiego, Pruskiego, Mazowieckiego, Zmudzkiego, Inflantskiego, Smolenskiego, Siewierskiego, Czerniechowskiego; y Szweckiego, Gotskiego, Wandalskiego, y dziedzicznego krola”. Do swojego tłumaczenia Otwinowski dołączył komentarze, które miały objaśniać „ukryty sens moralny mitów”. Publikacja zawiera 650 stron ponumerowanych i 6 stron nieponumerowanych spisu treści zatytułowanego Regestr. Do druku użyto szryftu gotyckiego o kroju pisma szwabacha.
Walerian Otwinowski urodził się w 1571 roku i pełnił urząd podczaszego sandomierskiego, był także działaczem sejmikowym oraz zajmował się tłumaczeniem utworów rzymskich poetów. Zmarł 9 września 1642 roku i został pochowany w Baranowie Sandomierskim.

Wydanie Metamorfoz, które jest w posiadaniu Muzeum Zamkowego w Pszczynie było jednym z trzech staropolskich wydań. Oprócz Otwinowskiego Metamorfozy pod tytułem Metamorphoseon, to jest Przeobrażenia ksiąg piętnaście (Kraków, 1636) wydał Jakub Żebrowski herbu Jasieńczyk. W XIX wieku przełożył to dzieło również Józef Moczydłowski herbu Ślepowron o czym świadczą zachowane wzmianki bibliograficzne. Kolejne polskie wydanie części Metamorfoz opublikowane zostało dopiero na przełomie lat 1825-1826. Uzupełniono je 17 lat później w 1843 roku, a wznowiono w 1953 roku w Serii II Biblioteka Narodowa wydawnictwa Ossolineum. Tłumaczenia dokonał Brunon hrabia Kiciński herbu Rogala (1979-1820), który z lekkością i wdziękiem przełożył heksametry Owidiusza w trzynastozgłoskowe rymowane wersety.

Jest również współczesne tłumaczenie z 1995 roku: Metamorfozy prof. Stanisława Stabryła, wydane we Wrocławiu w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich Biblioteki Narodowej. Oprócz tłumaczeń całych Metamorfoz, powstawały także tłumaczenia pojedynczych utworów, które opisywały wybrane wydarzenie z tego dzieła, jak np. utwór Mikołaja Sępa-Sarzyńskiego Do Kasie nawiązujący do opowieści o Narcyzie z III Księgi Metamorfoz. Adama Kochanowskiego Pieśń Świętojańska o Sobótce lub XVII-wieczne przekłady i parafrazy odrębnych epizodów takich autorów jak Andrzej Dębowski, Andrzej Zbylitowski czy Piotr Wężyk Widawski. Wszystkie dawne, klasyczne teksty takich autorów, jak Arystoteles, Wergiliusz, Owidiusz, Cyceron czy Horacy przetrwały, a udało się je ocalić dzięki licznym bibliotekom klasztorów benedyktyńskich, w których ówcześni mnisi zajmowali się ich kopiowaniem, czyli przepisywaniem. Niektóre wydania Metamorfoz są ilustrowane drzeworytami lub miedziorytami.

Autor Metamorfoz – Publius Ovidius Naso, poeta rzymski nazywany Owidiuszem, urodził się w Sulmonie 20 marca 43 r. p.n.e. Był bystrym obserwatorem i posiadał ogromny talent, dzięki któremu pisał żywo, barwnie, z niezwykłą łatwością i z wielkim poczuciem humoru. Zachowały się prawie wszystkie jego dzieła, w których język łaciński uczynił niebywale doskonałym. Owidiusz określany był ostatnim wielkim poetą rzymskim. Zmarł w Tomi nad Morzem Czarnym w 18 r. n.e. 10 lat po tym, jak został wygnany przez panującego wówczas w Rzymie Oktawiana Augusta, który podejrzewał go o spisek przeciwko władzy, bądź posiadanie tajnych informacji dotyczących religii, polityki czy skandali obyczajowych, mogących zaszkodzić zarówno samemu Oktawianowi Augustowi, jak i rodzinie władcy. Możliwe są również przypuszczenia, że wygnanie dotyczyło utraty poparcia w związku z powstaniem Sztuki Kochania, frywolnej poezji miłosnej, której sprzeciwiała się polityka Oktawiana Augusta, a w której autor doradzał, jak zdobywać kobiety.

Przed Owidiuszem żyli inni wielcy rzymscy poeci, jak Wergiliusz czy Horacy, ale to Owidiusz jest uważany za pierwszego autentycznego poetę cesarstwa, a jego wybitne Metamorfozy, uważane za jego największe dzieło, stały się wyzwaniem dla moralizatorstwa Wergiliusza i stanowiły jedyną możliwą kontynuację wielkiej literatury rzymskiej, której najznakomitszy okres przypadł właśnie na rządy Oktawiana Augusta.

Owidiusz napisał Metamorfozy w Rzymie między 2 a 8 rokiem n.e. po łacinie i jest to dzieło niedokończone. Składa się z ponad 250 mitów zebranych w 15 księgach zawierających przeszło 12 tysięcy wersów, które mają za zadanie przedstawić oryginalną rzymską kosmogonię w oparciu o mitologię grecką i rzymską, dotyczącą okresu od początku powstania wszechświata, aż do początku powstania Rzymu, do augustianów w czasach Owidiusza.

Księgi od 1 do 5 przedstawiają najstarsze mity: od chaosu przez potop, cztery wieki ludzkości, pożar świata do czasów tebańskich. Księgi od 6 do 10 obejmują mity dotyczące Herkulesa, a księgi od 11 do 15 to mity trojańskie i italorzymskie, przedstawiające czasy historyczne. Mity były krótkimi, starannie opracowanymi i zamkniętymi w całość opowiadaniami, które z jednej strony stanowiły małą formę literacką, a z drugiej strony składały się na wielki epicki poemat, epopeję, której epizody i ludzkie dylematy, o niezwykle urozmaiconej tematyce i nastroju, przywoływały na myśl ciągłość istnienia, dwoistość natury, niezmienność ludzkich namiętności oraz wszechobecną ideę zmiany czyli nieustające przemiany czy właśnie metamorfozy.

Tytuł utworu Metamorfozy nawiązuje do opisywanych zdarzeń, w których za sprawą bóstw, bohaterowie doznają przemian w zwierzęta, drzewa, kwiaty, strumienie, skały czy zjawiska. Bogowie przekształcają zarówno siebie, kształty jak i ludzi, są gniewni, mściwi, kapryśni i niemal zawsze zwracają się przeciwko słabszym śmiertelnikom czy pół-śmiertelnikom, a w szczególności przeciwko kobietom. To właśnie zmiany są głównym tematem Metamorfoz Owidiusza, który pisał:

Chcę mówić o ciałach przemienionych w nowe formy.
I tak w opisywanym przez niego wszechświecie nieustannie zachodzą zmiany, które bogowie wywierali na świat swoją transformacyjną mocą w wyniku swoich kapryśnych pragnień, mszcząc się na innych bogach lub z zemsty na ludzkości za niedyskrecję.

Dzieło Owidiusza w czasach jego powstawania rozumiano zupełnie inaczej niż my odbieramy je dzisiaj. Opowieści te w pełni wpisywały się w ówczesny światopogląd, jakim był platonizm, np. już we wstępie do Metamorfoz Owidiusz pisał „Zimno walczy z gorącem, wilgoć z suszą, miękkie z twardym, ciężkie z lekkim”. Ten opis przywodzi na myśl pisma, czyli dialogi filozoficzne Platona: dialog zatytułowany Timaios, gdzie Platon pisze o filozofii przyrody w formie opisu stworzenia świata: Dlatego na początku bóg zrobił ciało wszechświata z ognia i z ziemi (…), (…) pomiędzy ziemię i ogień położył wodę i powietrze (…)” itd. Do tego Platon ukazuje boskiego budowniczego świata, czyli Demiurga, który stworzył świat z dobroci. Co więcej, wg Eduardo Acin Dal Maschio to właśnie znajomość tekstów Platona jest potrzebna, aby w pełni zrozumieć historię filozofii, a jego proza razem z prozą Demostenesa należy według Greków do najwybitniejszych osiągnięć literatury, chodź ówczesne gatunki, które uprawiali, nie uznawane są dziś za literackie. Księgi Owidiusza natomiast stały się pewnego rodzaju wykazem zawierającym informacje i odpowiedzi na tysiące pytań dotyczących wówczas otaczającego ludzkość świata. Co więcej opisy te miały wartość alegoryczną, a sam Owidiusz stał się piewcą nauk moralnych, które znajdują się w wielu sentencjach jak np.: „Miłość z przyzwyczajenia wkrada się do naszych serc, z przyzwyczajenia też jej się oduczamy”; „Miłość to rzecz pełna dręczącej obawy”; „Zawsze dążymy do rzeczy niedozwolonych i pragniemy tego, czego nam się zabrania.” Metamorfozy stały się również kanonem stałych tematów, czyli toposów popularnych w XVII wieku w literaturze i sztuce oraz kluczem do czytania wszystkich znaków, symboli i alegorii.

Mitologia grecko-rzymska należała do śródziemnomorskiej tradycji literackiej, gdzie czytelnik znał tradycję antyczną, natomiast w literaturze staropolskiej, w polskiej tradycji poezji, np. we fraszkach, te greckie i rzymskie imiona bogów na ogół nie funkcjonowały, gdyż przeciętny czytelnik z taką tradycją nie był zaznajomiony. Pisze o tym m.in. Marzena Walińska w swojej pracy naukowej pt. Żywoty świętych ten Apollo pieje. Studia nad tradycją mitologiczną w literaturze staropolskiej.

Wpływ Metamorfoz Owidiusza na sztukę, muzykę, dramat, poezję i literaturę Zachodu jest nie do przecenienia. Seneka pisał o Owidiuszu, że:

Miał schludny, ładnie wyglądający i atrakcyjny talent. Nawet w tamtych czasach jego przemówienie można było uznać za po prostu poezję włożoną do prozy.

Natomiast Dante umieścił Owidiusza obok Homera, Horacego i Lukana w Limbo w Boskiej komedii. William Shakespeare zainspirował się legendą o Pyramie i Tysbe tworząc Sen nocy letniej, a Dwaj panowie z Werony oraz Romeo i Julia powstały w oparciu o tragiczną historię Faetona. Wielcy pisarze tacy jak: wspomniany Dante, Christopher Marlowe czy Ted Hughes także czerpali z Metamorfoz. W XIX-wiecznej literaturze posługiwano się tematyką przemian raczej w kontekstach satyrycznych i karykaturalnych. W XX wieku Metamorfozy Owidiusza stały się inspiracją dla wielu artystów m.in. Pabla Picasso czy Marianne Clouzot. Współcześnie do Metamorfoz nawiązuje m.in. polski malarz Mikołaj Sobczak.

Pod koniec XVI wieku Annibale Carracie namalował dekorację sklepienia w Wielkim Salonie pałacu Farnese w Rzymie (lata 1597-1599), pokazując różne historie miłostek bogów, a przede wszystkim, w sposób alegoryczny, przedstawiając wszechmoc miłości. Z kolei z dwoma staropolskimi tłumaczeniami Owidiusza związane są opery wystawiane na dworze Władysława IV na Zamku Królewskim w Warszawie pokazujące spektakularne przeobrażenia bohaterów i zmianę scenerii. Przemiany te dokonywały się również na scenie teatru w 1637 roku. Za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego ryciny na wzór sztychów opracowanych i umieszczonych w XVIII-wiecznej francuskiej edycji Metamorfoz ozdabiały wnętrza Białego Domku w Łazienkach. Były to dzieła takich sztycharzy jak: Hubert François Gravelot, Charles Eisen, Jean-Michel Moreau le Jeune, Pierre Philippe Choffard oraz Français Boucher. Rycin było aż 95, a król dodatkowo posiadał w swojej zamkowej bibliotece tom 141 ilustracji z tego wydania zatytułowanego Les métamorphoses d’Ovide gravées sur les dessins des meilleurs peintres français. Par les soins des S.rs le Mire et Basan Graveurs, wydanego w Paryżu w 1771 roku.

Tematyka Metamorfoz wzbudza zainteresowanie obszerną i ciekawą treścią, której zrozumienie z pewnością ułatwią dzieła m.in. Platona, do których komentarze (wg angielskiego filozofia Alfreda Northa Whitehead’a), tworzą tak naprawdę europejską tradycję filozoficzną, a w szerszym kontekście sama myśl platońska stanowi historiografię, która dominuje w liberalnej Europie Zachodniej. Pomocna może się także okazać książka Ernsta Roberta Curtiusa Literatura europejska i łacińskie średniowiecze, która niczym encyklopedia literacka w ciekawy sposób wyjaśnia i zestawia ze sobą ciągłość wątków, wydarzeń czy motywów obecnych w literaturze aż do dnia dzisiejszego.

Opracowanie i fotografie: Izabela Ryt
Dział Edukacji

---

Bibliografia:
E. R. Curtius, Literatura europejska i łacińskie średniowiecze, Kraków 1997.
E. A. Dal Maschio, Platon. Prawda leży gdzie indziej. Seria: Odkryj Filozofię, t. I, Warszawa 2018.
L. P. de García Ponce, Historia malarstwa, Grodzisk Mazowiecki 2007.
A. Kawecka-Gryczowa (red.), Encyklopedia wiedzy o książce, Kraków 1971.
K. Kumaniecki, Mała Encyklopedia Kultury Świata Antycznego, t. II [M-Z], Warszawa 1962.
Owidiusz, Księgi Metamorphoseon, to jest Przemian, od Publiusa Owidyusza Nasona. Wierszami opisane. Przez  Waleriana Otwinowskiego, Kraków 1638.
J. Polak, Starodruki. Katalog zbiorów, Pszczyna 1984.
Polski Słownik Biograficzny, t. XXIV/4, zeszyt 103, Warszawa 1979.
M. Sobeski, Z pogranicza sztuki i filozofji, Poznań 1928.
B. Suchodolski (red.), Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. 12 (Usa-Ż), Warszawa 1969.
W. Śliwiński (red.), Encyklopedia Guinnessa, Warszawa 1991.
W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I. Historia starożytna i średniowieczna, Warszawa 2004.
M. Walińska, Żywoty świętych ten Apollo pieje. Studia nad tradycją mitologiczną w literaturze staropolskiej, Katowice 2018.
W. Witwicki, Platona Timaios, Kritias, Warszawa 1951.

Netografia:

• http://biblioteka.kijowski.pl/antyk%20rzymski/06.%20publiusz%20owidiusz%20nazo%20-%20metamorfozy.pdf (dostęp z dnia 21.06.2023).
• https://www.lazienki-krolewskie.pl/pl/edukacja/programy-dla-przedszkoli-i-szkol/materialy-dla-nauczycieli/materialy-dla-nauczycieli-metamorfozy-i-ich-metamorfozy (dostęp z dnia 21.06.2023).
• https://statekglupcow.pl/2021/07/20/owidiusz-metamorfozy/ (dostęp z dnia 21.06.2023).
• https://www.wilanow-palac.pl/lektury_krolewskie_metamorfozy_owidiusza.html (dostęp z dnia 21.06.2023).