Muzeum Zamkowe w Pszczynie

Górnośląskie dobra książąt Hochberg von Pless, stały się skarbcem przyrody i krajobrazu, obfitującym nie tylko w zabytki, ale i bogatą kulturę. Do naturalnych bogactw regionu należało także „czarne złoto” – węgiel, które w przypadku rodu Hochberg odegrało istotną rolę w budowaniu potęgi finansowej, zwłaszcza w czasach panowania Hansa Heinricha XI. Wielką rolę w tym miały także dochody z zasobów leśnych oraz wielu książęcych przedsiębiorstw. Symbolami tego bogactwa rodu, są do dziś: Zamek w Pszczynie z rozległym parkiem angielskim oraz Zameczek Myśliwski Promnice, położony malowniczo wśród lasów nad Jeziorem Paprocańskim. I to właśnie Promnice, stanowiły miejsce spotkań arystokracji Belle Époque, zapraszanej na słynne polowania na jelenie i żubry, organizowane w pszczyńskich lasach.

Rys ewolucyjny

Żubr, niegdyś zamieszkujący lasy od Atlantyku po Kaukaz, jest pierwszym gatunkiem na świecie, który uratowany został od całkowitego wyginięcia. Rodzaj (Bison) pojawił się w pliocenie – kilka milionów lat temu – na terenach dzisiejszego subkontynentu indyjskiego. Gdy ponad 20 000 lat temu, w okresie największego zasięgu lądolodu, który związał ogromne masy wody, poziom morza obniżył się o 150 metrów, wyewoluował żubr (Bison bonasus). Dotarł on do Europy i przez przesmyk lądowy tzw. Doggerland zasiedlił także Wyspy Brytyjskie.  Z kolei, te osobniki które przez  pomost lądowy Beringię, przedostały się na kontynent amerykański dały początek bizonowi amerykańskiemu (Bison bison). Oba te gatunki, to ostatni żyjący przedstawiciele dawnej megafauny, obok mamutów, tygrysów szablozębnych czy niedźwiedzi jaskiniowych, które przetrwały okres masowego wymierania plejstoceńskiego.

Tysiące lat później, kiedy rozwój cywilizacyjny powodował zmniejszanie się, powierzchni lasów, żubry znalazły swoją ostoję jedynie w dwóch izolowanych populacjach – na Kaukazie i w Puszczy Białowieskiej. Proces przekształcania środowiska przyrodniczego na potrzeby osadnictwa i rolnictwa symbolizuje na wystawie unikatowa dłubanka ze zbiorów Muzeum Zamkowego w Pszczynie.

Książę Pless – myśliwy, gospodarz, wizjoner

Hans Heinrich XI Hochberg von Pless objął dobra pszczyńskie w 1855 roku. Rządził przez 52 lata, przekształcając je w nowoczesny i zrównoważony majątek leśno-myśliwski. Myślistwo i jeździectwo były jego pasją. W 1865 r. został mianowany dożywotnim Wielkim Łowczym Królewskim, a w 1872 – Szefem Królewskiego Urzędu Łowieckiego. W zakres obowiązków księcia wchodziło organizowanie cesarskich polowań urządzanych m .in. w Schorfheide i Hubertusstock. To właśnie spotkanie w pałacu myśliwskim Hubertusstock (będącym oficjalną rezydencją myśliwską cesarza niemieckiego), spotkał Hansa Heinricha XI Hochberga von Pless Julian Fałat:

W dzień przyjazdu monarchów, jeszcze przed nimi, przybyli dwaj najwyższi dygnitarze z „Ober-Hofjagd-Amt”, książę Pless i v. Heintze. (…) Cesarz Wilhelm przedstawia po kolei cesarzowi Aleksandrowi III dygnitarzy i gości, począwszy od księcia Pless”.

Szczególną uwagę poświęcał książę hodowli jeleni szlachetnych i żubrów – zapewniając im odpowiednią opiekę oraz ochronę siedlisk. Sukcesy jakie osiągał na tym polu były znane daleko poza granicami ówczesnego Cesarstwa Niemieckiego. Odpowiednie wytyczne hodowlane obejmowały zapewnienie dobrostanu zwierzyny poprzez odpowiednią uprawę łąk wraz z ich nawożeniem. W okresach uszczuplonej naturalnej bazy pokarmowej obowiązkowe było dokarmianie za pomocą specjalnie w tym celu konstruowanych w lasach magazynopaśników, m. in. na siano twz. Pleßer Futterraufe. Wykorzystywano je także do prowadzenia obserwacji zwierząt bez ich niepokojenia. Z kolei szopy Allemanna wykorzystywano do przechowywania buraków i bogatych w skrobię oraz tłuszcz-żołędzi i kasztanów. Co ciekawe-owoce ww. gatunków ciężkonasiennych drzew leśnych, podsuszano w suszarniach nasiennych celem zapewnienia dłuższego okresu przydatności do spożycia przez zwierzynę. W miejscach ostoi zwierzyny rozstawiane były także dodatkowo, w odstępach co około 10 m koryta paszowe. Do zminimalizowania szkód leśnych w uprawach rolniczych, 11 000 ha terenów leśnych ogrodzono. Aby zatrzymać zwierzynę w kompleksie leśnym, dukty leśne oraz przecinki obsadzano atrakcyjnymi dla nich gatunkami –dębem i kasztanowcem a na otwartych poletkach i polanach sadzono drzewa owocowe-m. in. jabłonie, grusze, tarniny. Cała gospodarka łowiecka w dobrach Hochbergów opierała się na zasadzie selekcji negatywnej przy uwzględnianiu okresów ochronnych.

Powierzchnia samych tylko lasów pszczyńskich wynosiła wtedy prawie 25 000 ha, a wraz z dobrami dolnośląskimi – ponad 32 000 ha. Kompleksowo rozbudowano leśniczówki, gajówki oraz samowystarczalne osady leśne – siągarnie. Szczęśliwie zachowały się one do czasów współczesnych, a w niektórych z nich, można zobaczyć także wolno stojące piece chlebowe. Pracownicy Dyrekcji Lasów otrzymywali służbowe domy wraz z zapleczem gospodarczym oraz półhektarową działkę pod uprawę. Po dziś dzień zachwycają one spójnością harmonijnej kompozycji architektury z otaczającą je naturą. Tego typu programy socjalne, miały zatrzymać kadrę administracji leśnej, którą kusiły rosnące górnośląskie kolonie robotnicze kreowane wg idei miast-ogrodów tworzonych zgodnie z koncepcją Ebenezera Howarda, m.in. Giszowiec czy Nikiszowiec a tworzonych dla górnośląskiej magnaterii jak Nickisch von Rosenegk, Georg von Giesche czy August Borsig oraz najbogatszy z wszystkich-Henckel von Donnersmarck.  

Systematyzacja oraz regulacja prac w poszczególnych leśnictwach, obejmowała ewidencję działań gospodarczych poprzez planowe zabiegi hodowlane (łącznie z zagospodarowanie siedlisk) i ochronne oraz modernizację służby leśnej. Pieczę nad prawidłowością wykonywania poszczególnych zadań sprawowała wykwalifikowana kadra leśna z dyplomami ukończenia m. in. elitarnej Akademii Leśnej w Tharandt. Absolwentem tej uczelni był m. in. pszczyński Zarządca Lasów Adolf Heinrich von Aurich, podopieczny wybitnego niemieckiego leśnika-Heinricha Cotty. Był on założycielem ww. uczelni, która już w pięć lat od powstania, uzyskała w 1816 roku status Królewskiej Saskiej Akademii Leśnej (Königliche Sächsische Forstakademie). Mając tak wykształconą kadrę w dobrach Hochberg von Pless, stosowane były w praktyce myśli czołowych twórców leśnictwa – oprócz ww. Cotty byli to Hans Carl Carlowitz, Robert Hartig czy Freidrich Pfeil.  

Dzięki kompleksowemu podejściu do zasobów naturalnych obejmujących także świat flory i fauny, w świadomy sposób kształtowano nie tylko zasoby gospodarcze ale także zalety kulturowe i symboliczne dla regionu. Może to świadczyć o głębokim zrozumieniu jakie wykazywał Hans Henrich XI Hochberg von Pless, w odniesieniu do roli przyrody w jej kształtowaniu oraz dla trwałych podstaw funkcjonowania wielkopańskiego majątku w skali europejskiej.

Szczególnym elementem pszczyńskiego dziedzictwa lasów są kamienne pomniki tzw. dynkmale. Pełnią one rolę upamiętnienia postaci oraz zdarzeń, związanych z lasami pszczyńskimi.

U źródeł

W XIX wieku żubry na wolności można było spotkać tylko w Puszczy Białowieskiej oraz w górach Kaukazu. To właśnie w Puszczy Białowieskiej, jesienią 1860 roku książę Pless uczestniczył w sławetnym polowaniu na żubry zorganizowanym przez cara rosyjskiego Aleksandra II. Nie była to pierwsza wizyta księcia pszczyńskiego w prastarym mateczniku. Już wcześniej w tym roku, w styczniu ustrzelił swojego pierwszego żubra, którego medalion zdobi Salę kominkową Zameczku Myśliwskiego Promnice.

Powtarzając za Georgijem Karcowem:

Pierwszy impuls do zasiedlenia jeleniami Puszczy dał znany w świecie myśliwych książę Pless. Podczas odwiedzin Puszczy w 1860 roku księciu przyszła do głowy myśl o hodowli żubrów w swoim łowisku i zobaczywszy, że lasy Białowieskie stanowią doskonały teren do organizowania polowań na jelenie, książę w 1864 roku, poprzez zarządzającego Puszczą leśniczego Strahlborna, zaproponował 20 jeleni w zamian za 4 żubry. Zezwolenie na wymianę otrzymał i w 1865 roku do zwierzyńca w Puszczy dostarczono 18 pięknych jeleni (5 samców i 13 samic). Corocznie uzyskiwano od nich normalny przychówek, który wprawdzie przeżywał, lecz rozwijał się słabo wskutek trzymania ich w zwierzyńcu i słabej karmy. Odświeżenie krwi wyrodzonych w ciągu 26 lat jeleni w Puszczy Białowieskiej przeprowadzono, sprowadzając ze Śląska 5 rogali. W 1865 roku za Najwyższym zezwoleniem odłowiono cztery młode (trzyletnie) żubry, byka i trzy żubrzyce, które wysłano do majątku księcia Pless, do Leśnictwa Emanuelsegen na Śląsku. W zamian za żubry książę przysłał do Puszczy 20 jeleni, 6 samców i 14 samic, z których dwie padły w drodze. Był to pierwszy przypadek przesiedlenia zwierzyny do Puszczy z daleka. Jelenie umieszczono w zwierzyńcu, w specjalnie ogrodzonym, obszernym miejscu, w którym zaaklimatyzowały się, w porównaniu z innymi zwierzętami, dobrze. Pojawienie się jeleni zdziwiło miejscowych mieszkańców, gdyż odzwyczaili się już od ich widoku w Puszczy, niemniej jednak całe uroczysko, zgodnie z dawnym przekazem, nazywano ‘Jelenie Góry’.

Była to pierwsza tego typu transakcja w historii. W czasie wiosennych odłowów żubrów, uczestniczył osobiście trzydziestodwuletni wówczas Hans Henrich XI Hochberg von Pless wraz ze swoim personelem. W listopadzie 1865 roku, żubry trafiły najpierw do katowickich Murcek, a następnie do specjalnie wyznaczonego zwierzyńca o pow. 600 ha, który w kolejnych latach powiększono do 11 000 ha. W późniejszych latach dokonywano wymian osobników, np. w 1873 przywieziono 4 młode osobniki, z kolei wymiana nadwyżki pszczyńskich byków żubrów na 5 białowieskich krów miała miejsce w 1893 roku. Ponadto prowadzono wymianę z ogrodami zoologicznymi i innymi ośrodkami hodowli. Jak się później okazało, były to kluczowe momenty dla stada pszczyńskiego jak i całej światowej populacji żubrów.  

Polowania koronowanych głów

Dobra pszczyńskie, słynące dotychczas z polowań na jelenie, stały się od połowy lat 60. XIX w., za sprawą żubrów właśnie, jeszcze bardziej elitarne. Stanowiły one istotne wydarzenia wpisane w kalendarz spotkań towarzyskich i wpływały na rytm życia właścicieli rezydencji pszczyńskiej. Pierwsze pszczyńskie polowanie na żubry odbyło się w 1869 roku z udziałem króla pruskiego, późniejszego cesarza Wilhelma I. Do Pszczyny zjeżdżali przedstawiciele europejskiej arystokracji, m.in. Hohenzollernowie, Donnersmarckowie, Radziwiłłowie, Potoccy.  Pośród innych arystokratycznych rodów, których członkowie brali udział w polowaniach wymienić należy takie nazwiska jak: Larisch, Meternich, Ratibor, Solms-Baruth, Thun Wilczek, Welczek, Hohenlohe, Wielopolski. To właśnie pamiątkowa fotografia z zimowego polowania w 1908 roku, zorganizowanego dla Elżbiety i Romana Potockich, posłużyła do historycznej rekonstrukcji namiotu, którego kopia stanowi element wystawy czasowej Żubr w książęcych lasach pszczyńskich.  

Pszczyńskie sezony myśliwskie gromadziły ponadto finansjerę oraz przedstawicieli korpusów dyplomatycznych. Hans Heinrich XVII tak opisuje bogactwa świata przyrodniczego w dobrach swego dziadka:

A potem były łowy. W lasach, puszczach i jeziorach dzika zwierzyna występowała w wielkiej obfitości. Bażanty, słonki, kuropatwy, sieweczki, jelenie, dziki, zające szaraki i bielaki, krzyżówki, cyraneczki i świstunki, dzikie gęsi i wiele innych zazdrośnie strzeżonych przez dziesiątki gajowych.

Organizowane na nie polowania były wydarzeniami które stanowiły temat licznych artykułów oraz relacji przekazywanych w ówczesnej prasie. Wartym nadmienia jest także fakt, iż trofea myśliwskie z Pszczyny uświetniały najlepsze wystawy europejskie oraz zdobywały nagrody. Jak wspomina księżna Daisy w 1910 roku:

Ten bal będzie nudny, ale Hans nalega bym tam poszła, na dodatek sama, bo on musi jechać na trzy dni do Wiednia na wystawę dzikich zwierząt. Będą na niej pokazywane dwa wypchane żubry, które cesarz ustrzelił w Pszczynie.

Szczególna ranga oraz prestiż wiązała się to także, z formą jaką te polowania przyjmowały. Dotyczy to m. in. ekskluzywnego ceremoniału organizacyjnego, na który składały się szczegółowe plany polowań, dokładne wykazy i rejestry odstrzałów, ozdobne akcydensy, a także dedykowane księgi polowań dokumentujące każde z tych wydarzeń czy klasyczne wozy podjazdowe o których wspomina brat księżnej Daisy-Georg Cornwallis-West. Myśliwska tradycja pielęgnowana była z wyjątkową starannością a ceremoniał związany z polowaniami podkreślał ich dostojny i znakomity poziom. W tym kontekście szczególnie ważną rolę odgrywała oprawa muzyczna-gra na rogach myśliwskich. Dzięki staraniom Hansa Heinricha XI, od lat 70 XIX wieku, szczególny instrument muzyczny-plesówka, został nie tylko spopularyzowany, ale też ustandaryzowany. Nadano grze na plessówce charakter ceremonialny, który dodaje polowaniom wyjątkowego klimatu i podkreśla ich uroczystą rangę.

Ochrona gatunku i jego restytucja

W maju 1917 roku, gościł w Pszczynie as lotnictwa niemieckiego-Manfred von Richthofen Czerwony Baron, który tak opisuje tą wizytę:

Książę Pless pozwolił mi podczas jednej z wizyt polować na żubra w jego łowiskach, którego w języku potocznym określa się mianem „auerochs”, choć to zwierzę już wyginęło. Żubr jest na skraju wymarcia-na całym świecie zostały tylko dwa miejsca, gdzie można je jeszcze spotkać. W rejonie byłego carskiego władztwa w Puszczy Białowieskiej, naturalnie zniszczonej przez wojnę, zginęło wiele walecznych żubrów, które wcześniej mogły być strzelane tylko przez wyższe warstwy szlacheckie.

Pewnego razu, dzięki uprzejmości Jego Książęcej Wysokości, miałem możliwość spotkania tych niezwykle rzadkich zwierząt. Za kilka lat nie będzie można ich już zobaczyć, ponieważ zostaną całkowicie wytępione”.

Jakże trafne to spostrzeżenie pilota myśliwca wojskowego, ponieważ po I wojnie światowej, w 1919 roku w Puszczy Białowieskiej odstrzelono ostatnią żubrzycę. Z kolei pszczyńskie stado liczyło jesienią 1918 roku-74 żubry, w listopadzie 1920 roku-22 żubry, początkowy okres 1921 roku-4 żubry. W 1922 roku, pozostały już tylko trzy osobniki: PLANTA, PLEBEJER i PLATON.

Gwałtowny spadek liczebności stada nastąpił w okresie budowania polskiej państwowości na  Górnym Śląsku. Dzięki restytucji i staraniom polskich władz – m.in. rozporządzeniu prezydenta Ignacego Mościckiego z 1927 roku – rozpoczęła się stopniowa odbudowa populacji. W połowie 1931 roku książęcy zwierzyniec zamieszkiwało 9 żubrów. 15 czerwca 1933 roku urodził się w Pszczynie byk PLISCH i krowa PLAKETTE, których z kolei rodzicami była para żubrów ocalała z okresu działań wojenno-powstańczych, czyli PLANTA oraz PLEBEJER. Byk PLISCH wiosną 1936 roku został wysłany do Puszczy Białowieskiej, gdzie przyczynił się do odratowania linii nizinnej żubrów, pozostawiając po sobie 45 cieląt urodzonych przez 15 krów. Ta zwiększająca się co roku liczba żubrów, pozwalała spojrzeć bardziej optymistycznie na próby ratowania gatunku przed całkowitą zagładą. Mimo tego-fakt, że znikoma pula genowa wszystkich obecnie żyjących żubrów (12 200 z czego 3060 żubrów żyje w Polsce-dane z Księgi Rodowodowej Żubrów) wywodzi się od 12 osobników stada założycielskiego, nakłada wielką troskę i dbanie o ich stan zdrowotny oraz zapewnienie jak najlepszych warunków środowiskowych. Wartościowymi eksponatami prezentowanymi na wystawie są czaszki żubrów: PLISCHA, PLÖTZE oraz PLANARIE pochodzące z książęcej hodowli.

We wrześniu 1934 roku został wprowadzony zarząd przymusowy nad dobrami pszczyńskimi. Hans Henrich XV uznał ten fakt dopiero w 1936 roku. Efektem tego było także przyjęcie propozycji rozwiązania pszczyńskiego fideikomisu i oddania państwu polskiemu na poczet zaległości podatkowych w 1937 roku części lasów wraz z terenami rolnymi. Rodzinie książęcej pozostawiono do dyspozycji  Zamek Pszczyński, Zameczek Myśliwski Promnice oraz stado żubrów. Zarząd przymusowy nad dobrami pszczyńskimi trwał do 31 stycznia 1939 roku. Z koncernu gospodarczego obejmującego w większości przedsiębiorstwa przemysłowe, powołano do życia spółki, w których udziałowcem było państwo polskie. We wrześniu 1939 roku, tuż przed wybuchem II wojny światowej, w Puszczy Białowieskiej żyło 16 żubrów, a w Pszczynie 24. Jeszcze w 1944 roku stado liczyło 40 zwierząt, by wkrótce postem część stada została wywieziona do Niemiec, a kilkanaście zabito podczas działań wojennych.

Po zakończeniu wojny w 1945 roku na Śląsku żyło 17 osobników. Ten niespokojny okres 1. połowy XX wieku – na ekspozycji Żubr w książęcych lasach pszczyńskich – prezentuje kolekcja fotografii z archiwum Księgi Rodowodowej Żubrów (KRŻ), której początki sięgają 1923 roku. Sam pomysł spisania żyjących zwierząt zrodził się w 1917 roku. Nierozerwalnie jest ten fakt związany z dyrektorem frankfurckiego ZOO, dr. Kurtem Priemelem oraz Ludwickiem Zukowskim, który pracował w przedsiębiorstwie Carla Hagenbecka zajmującym się handlem egzotycznymi zwierzętami. Sporządzili oni katalog wszystkich żyjących żubrów. Do tego rozrastającego się z czasem duetu dołączały kolejne osoby, m. in. biolog Heinz Heck , właściciel ziemski Goerd von der Groben czy niezwykle zasłużona zoolog Erna Mohr. Jesienią 1946 roku podczas zjazdu zjazdu Międzynarodowej Unii Dyrektorów Ogrodów Zoologicznych w Rotterdamie powierzono prowadzenie KRŻ dr. Janowi Żabińskiemu i od tego roku (po dzień dzisiejszy) Księga Rodowodowa Żubrów wydawana jest w Polsce. Cennymi eksponatami związanymi z tym aspektem wystawy są: oryginalna korespondencja pomiędzy administracją książęcą a Międzynarodowym Towarzystwem Ochrony Żubra, zeszyt z pierwszego okresu działalności Księgi Rodowodowej (funkcjonującej w strukturach Internationale Gesellschaft zur Erhaltung des Wisents) z odręcznymi notatkami dr Erny Mohr oraz prywatna kolekcja wszystkich zeszytów KRŻ.

Wystawa – dziedzictwo, sztuka, historia

Ekspozycja prezentowana w Stajniach Książęcych Muzeum Zamkowego w Pszczynie ukazuje nie tylko historię hodowli żubrów, lecz także szeroki kontekst przyrodniczy, społeczny, kulturowy i artystyczny. Zaprezentowano oryginalne artefakty, w tym grafiki, rzeźby, fotografie, publikacje oraz obrazy, gwasze i miedzioryty. Na szczególną uwagę zasługują obrazy Wilhelma Kuhnerta Żubry w Puszczy Białowieskiej (szkic węglem oraz ołówkiem prezentowany publicznie po raz pierwszy od momentu namalowania w 1924 roku, a pochodzący z prywatnych zbiorów) oraz Żubr w zimowym lesie (gwasz na papierze) z Muzeum Porcelany w Wałbrzychu.

Wystawa czasowa Żubr w książęcych lasach pszczyńskich, prezentowana w Stajniach Książęcych wchodzących w skład Muzeum Zamkowego w Pszczynie to niezwykła okazja, aby zanurzyć się w fascynującą historię tego majestatycznego i symbolicznego zwierzęcia. Prezentująca unikalne eksponaty, wystawa pozwala zwiedzającym lepiej zrozumieć, jak ważny jest żubr dla regionalnego jak i globalnego dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego. Z edukacyjnego punktu widzenia, wystawa jest świetną okazją, aby poznać bogatą historię żubra jako symbolu dziedzictwa przyrodniczego regionu Pszczyny. Opowieści o jego roli w kulturze, tradycjach myśliwskich i lokalnej tożsamości sprawiają, że zwiedzający mogą poczuć więź z tym zwierzęciem i lepiej zrozumieć, dlaczego jest ono tak ważne dla mieszkańców tego obszaru. Pod względem historycznym, wystawa ukazuje losy żubra na przestrzeni wieków, zwracając uwagę na to, że książęce lasy pszczyńskie były miejscem jego ochrony i zarządzania. Przedstawia także istotny wkład książęcego rodu Hochberg von Pless w ochronę tego gatunku pokazując, jak wspólne działania i troska o przyrodę mogą przynieść realne efekty mające istotny wpływ na przyszłość. To inspirująca historia o ludziach, ich odwadze, współpracy i trosce o naturę.

          Warto podkreślić, że prezentowane na wystawie eksponaty pochodzą z różnych cennych źródeł i instytucji, co podnosi rangę i wartość tej wyjątkowej ekspozycji. Na wystawie można podziwiać unikalne obiekty z Muzeum Zamkowego w Pszczynie, które od lat gromadzi i pielęgnuje dziedzictwo historyczne regionu, w tym także elementy związane z fauną i florą okolicznych lasów.

          Ponadto, do wystawy zostały włączone obiekty z Archiwum Państwowego w Katowicach dokumentujące historię regionu. Nie zabrakło również eksponatów z Białowieskiego Parku Narodowego, najcenniejszego i najstarszego oraz najbardziej znanego obszaru chronionej przyrody w Europie, słynącego z zachowania unikalnej flory oraz fauny w tym populacji żubrów. Po raz pierwszy w historii, na wystawie podziwiać można bogatą kolekcję historycznych zdjęć z archiwum Księgi Rodowodowej Żubrów, przedstawiających książęcą hodowlę żubrów.

          Ważnym źródłem eksponatów jest także Instytutu Biologii Ssaków Polskiej Akademii Nauk w Białowieży, który od lat prowadzi badania nad populacją żubrów i ich ochroną. Wystawa korzysta także z kolekcji Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej oraz Muzeum Narodowego w Kielcach, które posiadają bogate zbiory związane z historią i kulturą regionu, a także z dziedzictwem przyrodniczym.

          Nie można pominąć również eksponatów z Muzeum Porcelany w Wałbrzychu, które dodają wystawie elementów artystycznych i estetycznych, a także z kolekcji Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, będącej ważnym akademickim ośrodkiem naukowym i edukacyjnym w zakresie nauk przyrodniczych.

          Warto zaznaczyć, że część prezentowanych obiektów pochodzi z prywatnych kolekcji, co świadczy o zaangażowaniu pasjonatów w propagowanie historii regionu.

Film przedstawiający stado żubrów w dobrach książąt Hochberg von Pless 1910-1919

Źrodło: www.net-film.ru

Opracowanie: Michał Makowski, Dział Edukacji
Kurator wystawy Żubr w książęcych lasach pszczyńskich

---

Bibliografia:

1. Benzel Willy, Pszczyńskie lasy i bagna Polesia, Zawadzkie 2020.
2. Benzel Willy, Im paradies der hirsche, Singhofen 1967.
3. Bołbot Małgorzata, Borusse i reszta. 90 lat restytucji żubra, Białowieża 2019.
4. Cholewianka-Kruszyńska Aldona, Łańcut i Antoniny. Polowania u Potockich, Warszawa 2017.
5. Cornwallis-West Georg, Edwardian Hey-Days. A Little about a Lot of Things, Londyn, Nowy Jork 1930.
6. Czapliński Andrzej, Śladami Wilhelma II, Stary Dzierzgoń 2008.
7. Daisy von Pless, Daisy księżna von Pless o sobie czyli Taniec na wulkanie, Wałbrzych 2022.
8. Eisenreich Gustav, Ochrony godne osobliwości przyrodnicze na Polskim Górnym Śląsku, Warszawa1924.
9. Fałat Julian, Pamiętniki, Katowice 1987.
10. Georgij Karcow, Puszcza Białowieska, Sankt Petersburg 1903.
11. Małgorzata Krasińska, Zbigniew A. Krasiński, Żubr. Monografia przyrodnicza, Grodzisk Mazowiecki 2004
12. Kruczek Jan, Nieznane rysunki Ferdynanda hrabiego Harracha w księdze polowań księcia pszczyńskiego Hansa Heinricha XI von Hochberga, Pszczyna 2008.
13. Lipiok-Bierwiaczonek Maria i Ociepa Agnieszka, Leśne historie. Puszcza Pszczyńska w historii Tychów i okolicy. Przyroda i gospodarka, Tychy 2013.
14. Luke Michael, Hansel Pless. Prisoner od history. A Life of H. S. H. Hans Heinrich XVII, 4^th Prince of Pless, Londyn 2001.
15. Milnik Albrecht, Kraina jak liść dębu. Historia śląskiego leśnictwa w czasach pruskich (1741-1945), Remagen-Oberwinter 2015.
16. Nocoń Halina, Internat w Pszczynie i jego wychowankowie 1923-1939, Pszczyna 2010.
17. Pohle Hermann, Berichte der Internationalen Gesellschaft zur Erhaltung des Wisents  Bd 5, Heft 1., Berlin1932
18. Polak Jerzy, Poczet panów i książąt pszczyńskich t. I i II., Pszczyna 2022.
19. Polowanie w Puszczy Białowieskiej, Autor nieznany, 1862 reprint Zawadzkie 2015.
20. Manfred von Richthofen, Der rote Kampfflieger, Edition Militaris 2018.
21. Steckel Max, Kamera-Weidwerk, Melsungen 1927.
22. Archiwum Państwowe w Katowicach, zespół nr 12/3115 Archiwum Książąt Pszczyńskich w Pszczynie
23. Zbiory Muzeum Zamkowego w Pszczynie
24. Zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego
25. Zbiory Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych
26. Zbiory Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej
27.Zbiory prywatnych kolekcji
28. www.library.hungaricana.hu
29. http://www.net-film.ru