55 lat działalności Działu Konserwacji Dzieł Sztuki Muzeum Zamkowego w Pszczynie, 1965 – 2020.
Wystawa konserwatorska, przygotowana została przez pracowników Działu Konserwacji Dzieł Sztuki Muzeum Zamkowego w Pszczynie. Jej tytuł i jej myśl przewodnia to stwierdzenie, że to co najpierw jest gorsze, później jest lepsze, a w odniesieniu do przedmiotu zabytkowego, mimo że jego stan zachowania jest zły, to dla konserwatora zły może stać się dobry, czyli z gorszego jaki był dotąd stać się lepszy, a inaczej – może zostać zachowany, zakonserwowany, istniejący nadal, a nie unicestwiony.
Pretekstem do zorganizowania wystawy jest przypadający w tym roku jubileusz 55–lecia powołania w muzeum pszczyńskim profesjonalnej, stałej Pracowni Konserwatorskiej, pierwszej na Śląsku. Jej organizatorem w 1965 roku i wieloletnim kierownikiem był artysta plastyk konserwator mgr Ryszard Krzemiński, absolwent krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Nie znaczy to, że przed 1965 rokiem nie prowadzono w muzeum prac konserwatorskich; już bowiem od pierwszych dni powołania w zamku pszczyńskim placówki muzealnej, tj. od dnia 9 maja 1946 roku, główny wysiłek pracowników muzeum skierowany był na ratowanie tego co jeszcze pozostało z dawnego wyposażenia zamku oraz zapewnienie zabytkowym przedmiotom odpowiednich warunków przechowywania i eksponowania. A stan budynków muzealnych, zamek i tzw. Brama Wybrańców, był bardzo zły i wymagał podjęcia natychmiastowych szerokich prac remontowych przy przeciekających dachach, osłabionej więźbie dachowej, zawilgoconych i zagrzybionych murach czy uszkodzonej stolarce okiennej i odpadających tynkach. Szczególne zasługi w ratowaniu zachowanego zabytkowego wyposażenia zamku położył dr Józef Kluss, konserwator i pierwszy dyrektor Muzeum. Chroniąc obiekty zabytkowe działał nie tylko w formie administracyjnej, ale przede wszystkim jako konserwator, osobiście przeprowadzając prace konserwatorskie i restauratorskie przy wielu cennych obrazach, m.in. przy malowidle ze szkoły M. Willmanna Pojmanie Samsona. Wiele tych uratowanych obiektów stanowi trzon obecnych zbiorów.
Aż do końca lat 60. XX wieku trwały intensywne, ale raczej wyrywkowe prace remontowo-konserwatorskie. Przeprowadzono generalny remont budynków oraz konserwację wystroju części pomieszczeń, w tym Sali lustrzanej (boazerie drewniane, dekoracja sztukatorska, polichromia i złocenia, parkiety i stolarka okienna). Na potrzeby organizowanych w Muzeum koncertów muzycznych wykonano, na wzór zachowanych foteli oryginalnych, rekonstrukcję 150 sztuk nowych foteli. Od lat 90. XX w., na podstawie zachowanej dokumentacji fotograficznej i rysunkowej z lat 1914–1915, prowadzone są prace nad rekonstrukcją wystroju wnętrz zamkowych. W tym celu zakonserwowano kilkaset obiektów z dziedziny malarstwa, mebli i militariów.
Dział Konserwacji tworzy obecnie 8 pracowni, są to: Pracownie Konserwacji Malarstwa i Rzeźby, Dokumentacji Konserwatorskiej, Dydaktyki Konserwatorskiej, Konserwacji Mebli Zabytkowych, Konserwacji Tkanin Zabytkowych, Konserwacji Metalu, Pracownia Plastyczna oraz Techniczna. W latach 2011–2014 Dział Konserwacji pozyskał nowe, duże pomieszczenia dla poszczególnych pracowni oraz środki finansowe na ich wyposażenie w nowoczesny sprzęt do badań i prac konserwatorskich. Konserwatorzy muzealni zajmują się, oprócz prac konserwatorskich i restauratorskich prowadzonych przy poszczególnych obiektach, przede wszystkim zabezpieczaniem dzieł sztuki przed niszczącym działaniem czasu.
Zamierzeniem autorów wystawy jest pokazanie różnorodności problemów z jakimi konserwatorzy, zwłaszcza w muzeach – rezydencjach, się spotykają; od zarządzania klimatem w pomieszczeniach ekspozycyjnych i magazynowych,opracowywaniem programów konserwatorskich do obiektów ruchomych i nieruchomych, programów prac remontowo-konserwatorskich dachów, tarasów i elewacji, poprzez zagadnienia szeroko pojętej profilaktyki muzealnej czyli codziennym działaniem nad zahamowanie procesów destrukcji obiektów zabytkowych, edukacji konserwatorskiej, właściwych prac konserwatorskich przy muzealiach oraz pełnych, kompleksowych prac konserwatorskich i restauratorskich, które są ostatnim, nie zawsze jednak koniecznym lub pożądanym etapem.
Na wystawie pokazano obiekty o różnej klasie artystycznej, dzieła powstałe w XV, XVI i XVII w., ale i typowe przedmioty z XX w., także takie, które na skutek różnorodnych działań i okoliczności zostały znacznie zmienione, uszkodzone lub celowo zdewastowane, jak np. pocięte, porozrywane i podziurawione pociskami portrety, lub służące jako paleta malarska. Są także obiekty, przy których przeprowadzone były prace konserwatorskie w XIX i XX w. z zastosowaniem nietypowych, może jedynie wtedy dostępnych metod i materiałów, np. dublowanie, do którego wykorzystano płótno z innym malowidłem lub tkaniny stanowiące kiedyś teatralne dekoracje.
Zaprezentowano muzealia z różnych dziedzin sztuki i wykonane z różnych materiałów i w różnych technikach. Są tu więc obrazy na podłożu płóciennym, na blasze miedzianej, na papierze i skórze, są tkaniny, meble, rzemiosło artystyczne i rzemieślnicze, militaria i ceramika. Jest też niedawno zakupiony eksponat – pochodzące ze zbiorów pszczyńskich duże lustro francuskie z 3 ćwierci XIX w., uszkodzone znacznie, ale oryginalne. Zdobiło kiedyś jedno z gościnnych pomieszczeń zamku. Zobaczyć je można w holu Stajni. Łącznie z zachowanymi oryginalnymi skrzydłami jednej z bram do garaży książęcych, zapowiadają tą wystawę.
Specjalny dział na wystawie stanowią obiekty, które w ostatnim okresie poddane zostały szczegółowym badaniom w ramach projektu Krajowe Centrum Badań nad Dziedzictwem powstałego z inicjatywy Muzeum Narodowego w Krakowie oraz Narodowego Instytuty Muzealnictwa i Ochrony Zabytków. Projekt współfinansowany był ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Specjalistyczne badania przeprowadzone zostały w Laboratorium Analiz Nieniszczących Badań Obiektów Zabytkowych (LANBOZ) przy Muzeum Narodowym w Krakowie. W przypadku niektórych obiektów wyniki tych badań są zaskakujące, co też starano się pokazać na obecnej wystawie, np. różny układ postaci na obrazie Pojmanie Samsona w zależności od rodzaju zastosowanych promieni, czy widoczny w promieniach RTG piesek, a w tym samym miejscu bukiet kwiatów widzialny w świetle naturalnym, trzymany na ręce przez portretowaną osobę.
Dodatkowo wystawę wzbogacają obiekty prezentujące różne etapy prac konserwatorskich, np. tylko po wykonanych zabiegach zabezpieczających, po uzupełnieniu ubytków warstwy malarskiej, po wykonaniu częściowego retuszu lub po zakończeniu prac konserwatorskich i restauratorskich. Takie metody i zaawansowanie prac są przykładem zastosowania różnych doktryn konserwatorskich, od twierdzenia, że nie wolno restaurować (…chrońcie, jak najwięcej się da, naprawiajcie jak najmniej, ale za żadne skarby nie restaurujcie /…/. Cenny obraz pielęgnujemy najlepiej w ogóle go nie dotykając…), do poglądu, że obiekt po pracach powinien wyglądać jak nowy (powinna być zastosowana …rekonstrukcja i wymiana fragmentów zniszczonych lub uszkodzonych na nowe, odtworzone na podstawie zachowanych analogii…). Problem, czy tylko konserwować, czyli zachować tylko to co jest i w stanie takim jak jest, czy konserwować i restaurować, tzn. naprawić i rekonstruować, pozostaje i obecnie jest praktycznie niemożliwy do jednoznacznego rozwiązania. Zależy to bowiem od rodzaju i wartości obiektu, jego roli w odbiorze, jego miejsca eksponowania.
A jednak co jakiś czas opiekunowie odpowiedzialni za stan zbiorów, konserwatorzy, zwłaszcza w muzeach rezydencjonalnych, muszą podjąć decyzję wybrania właściwej metody ochrony zabytku, a nie ulegać, często różnym życzeniom osób mniej lub bardziej postronnych.
Kurator wystawy: Jan Gałaszek
Współtwórcy: Pracownicy Działu Konserwacji Muzeum Zamkowego w Pszczynie
Teksty towarzyszące wystawie
- Portret nieurodziwej damy – Obrazki z wystawy
- Portret Johanna Georga Gottsmanna – Obrazki z wystawy
- Portrety cesarzy i sławnych wodzów austriackich w zbiorach Muzeum Zamkowego w Pszczynie. Część I – Obrazki z wystawy